ايجاد مقاومت به كنه در زنبوران بومي
محسن علمي
كارشناس ارشد مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي آذربايجان شرقي
مقدمه
زنبور عسل دشمنان زيادي دارد كه به گروهاي مختلفي از جمله بيماريهاي باكتريايي مثل لوك امريكايي ، ويروسي مثل لارو كيسه اي ، قارچي مثل لارو گچي ، پروتوزوآني مثل نوزما ، غير عفوني مثل سرماخوردگي لاروها ، انگلي مثل واروآزيس ، آفات حشره اي مثل پروانه موم خوار و ساير گونه هاي زنبور مثل زنبور زرد و شكارچياني مثل پرنده سبز قبا ، خرس و غيره تقسيم ميشوند. تعدادي از اينها به لاروها ( مثل بيماري لوك ) و تعدادي ديگر فقط به زنبوران بالغ ( مثل بيماري نوزما ) و تعدادي هم به هر دو آسيب ميرسانند. از بين آفات و بيماريهاي مذكور ، كنه واروآ و لوك آمريكائي خطرناكترين آنها ميباشند كه سالانه ميليونها دلار خسارت به زنبور داران سراسر جهان وارد مي سازند. كنه واروآ امروزه جدي ترين تهديد براي صنعت زنبور داري است. متداول ترين شيوه براي كنترل اين آفت ، مبارزه شيميايي است. در صورت عدم مبارزه شيميايي ، كلني هاي زنبور عسل اكثرا 1 الي 2 سال بعد از شروع آلودگي تلف مي شوند. با توجه به مشكلات عديده ناشي از استفاده از سموم شيميايي در توليد محصولات كشاورزي و دامپروري ، امروزه تلاش براي دست يابي به روش هاي كم خطر و امن در اولويت قرار مي گيرد. براي تحقق اين امر در توليد عسل ، نظر محققين سراسر جهان به دستيابي به نژادهاي مقاوم به آفات و بيماريها جلب شده است تا نيازي به استفاده از سموم نباشد. نظر به اينكه ميزان شيوع آلودگي از يك كلني به كلني ديگر ، از يك زنبورستان به زنبورستان ديگر و بالاخره از يك منطقه به منطقه ديگر متفاوت است. مطالعات متعددي جهت شناسايي علل اين اختلافات بعمل آمده و معلوم شده است كه مكانيسم هائي وجود دارند كه احتمالا رشد جمعيت كنه واروآ را در كلني هاي زنبور عسل كاهش مي دهند. مقاومت به كنه شامل تركيبي از فاكتورهاي مربوط به بيولوژي زنبورها و كنه ها مي باشد. و كلني هايي كه به طور طبيعي در مقابل كنه مقاومت نشان مي دهند سطح آلودگي در آنها پايين مي باشد. بررسي هاي زيادي براي شناسائي انواع اين مكانيسم ها ، سنجش نژادهاي مختلف از لحاظ داشتن اين مكانيسم ها و نيز بهبود ژنتيكي مكانيسم هاي موثر در كنترل كنه واروآ به عمل آمده است. اما منظور اين مقاله معرفي آنها نبوده بلكه تلاش براي ارائه راه حل ساده اي جهت ايجاد كلني هاي مقاوم به كنه توسط زنبورداران بومي مناطق مختلف با استفاده از توده هاي سازگار بومي مي باشد. اين روش ساده هم اكنون در برخي از زنبورستانهاي آمريكا و اروپا اجرا شده و نتايج رضايت بخشي داشته است.
هر زنبورداري مي تواند اين روش را جهت توليد كلني هاي مقاوم به كنه به كار ببرد. تنها چيزي كه لازم است اين است كه زنبوردار داراي تجربه كاري در امر پرورش زنبور عسل پرورش ملكه و جفت دادن آن داشته باشد. حتي اگر قادر به پرورش ملكه هم نيست مي تواند آن را ياد گرفته يا به طور مشترك با زنبورداراني كه اين كار را بلد هستند كار بكند. با انجام دستورالعمل ذيل هر زنبورداري مي تواند در عرض دو الي سه سال مقاومت كلني هاي زنبورستان خود را تاحد قابل توجهي افزايش دهد.
روش كار
1- يافتن كلني هاي مقاوم به كنه در زنبورستان:
تجربيات نشان داده است كه 3 الي 10 درصد كلني هاي هر زنبورستان تا حدودي مقاوم به كنه هستند. با بررسي هايي كه در ايران درخصوص مقاومت به كنه انجام گرديده معلوم شده كه كلني هاي كشور ما از اين نظر نظر در سطح بهتري قرار دارند. البته زنبورداران بايد به خاطر داشته باشند كه اين نسبت ممكن است با توجه به شرايط جغرافيايي و مديريتي متفاوت باشد. هنگامي كه تمام كلني ها جهت مبارزه با كنه تحت درمان شيميايي قرار مي گيرند نمي توان مقاومت به كنه را تشخيص داد. مقاومت به كنه واروآ را به روش زير مي توان پيدا كرد:
در طول سال و قبل از درمان پائيزه با كنه كش ها كلني هاي زنبورستان خود را تحت نظر گرفته و كلني هايي را انتخاب نمائيد كه:
• داراي تخم ريزي و سطح لاروي منظم باشند.
• توليد عسل زيادي داشته باشند.
• زنبوران با بالهاي ناقص نداشته باشد.
• زنبوراني كه روي آنها كنه باشد كم باشد.
• تعداد كنه هاي افتاده در كف كندوها كم باشد.
البته براي نتيجه گيري بهتر مي توان تعدادي از كلني هاي زنبورستان را بدون مبارزه شيميايي به مدت يك الي دو سال به حال خود رها كرده و كلني هايي را كه داراي حداكثر قدرت زنده ماني هستند را به اين منظور به كار برد ولي شايد اين روش از نظر اقتصادي به خصوص براي زنبورداران كم درآمد مقرون به صرفه نباشد. روش ديگر اين است كه كلني هاي زنبورداراني كه قصد ترك اين شغل را داشته و كلني هاي خود را به مدت بيش از يك سال است كه تحت درمان قرار نداده اند خريداري نموده و به اين منظور مورد استفاده قرار داد.
با اين روش حداقل 10 كلني انتخاب مي شود و هر چقدر تعدا د كلني هاي انتخاب شده بيشتر باشد بهتر است. كلني هاي انتخاب شده جدا گرديده و مابقي كلني ها در پاييز تحت درمان قرار مي گيرند. كلني هاي منتخب به صورت يك زنبورستان آزمايشي كوچك در كنار زنبورستان اصلي مستقر مي گردد.
2- هر سه ماه يكبار سطح آلودگي به كنه را در كلني هاي زنبورستان آزمايشي تعيين شود:
براي تعيين سطح آلودگي بايد تعداي شيشه مرباي معمولي را تا نيمه پر از الكل معمولي كرده و در زنبورستان ، درب هر كلني را باز كرده و يك شان پر از زنبور را از وسط محل پرورش لارو برداشته (ملكه روي آن نباشد) و دهانه شيشه را به طور مايل به روي سطح شان كشيد تا تعداد حدود 100 الي 120 زنبور در داخل شيشه حاوي الكل بريزد. در شيشه را بسته و به آن برچسب زده و طوري شماره گذاري گردد كه بعدا معلوم باشد كه مربوط به كدام كندو است. در ظرفشويي آشپزخانه منزل شيشه را به آرامي تكان داده شده و محتويات آن روي يك الك كه اندازه سوراخهاي آن به حدي باشد كه كنه ها از آن گذشته و زنبوران روي آن بمانند مي شود. قبلا در زير الك يك تشتك پلاستيكي سفيد رنگ قرار داده مي شود. سپس به روي زنبوران مانده در روي الك آب با فشار اسپري مي شود تا كاملا شسته شوند. بااين كار كنه ها از بدن زنبوران جدا شده و در داخل تشتك روي آب شناور خواهند بود. كنه ها شمارش و آب دور ريخته مي شود. دو الي سه بار اسپري كردن را تكرار مي گردد تا تمام كنه ها جدا شوند. با شمارش تعدا كل كنه ها و تعدا زنبوران ، تعداد كنه به ازاءهر 100 زنبور را محاسبه مي شود.
3- پرورش ملكه :
ملكه ها فقط از كلني هايي كه ميزان آلودگي آنها به كنه پايين است پيوند زده مي شوند. از زنبورستان آزمايشي ، كلني هايي كه بيش از 15 كنه به ازاء 100 زنبور دارند حذف مي شوند. با پيشرفت برنامه اين حذف را در بارة كلني هايي كه بيش از 10 كنه به ازاء 100 زنبور دارند انجام مي گردد. كلني هاي مشكل دار نظير كلني هاي بيمار و كم توليد مورد استفاده قرار نمي گيرند.
روش هاي متعددي براي پرورش ملكه وجود دارند. هر زنبوردار مي تواند بسته به امكانات و تعداد ملكه مورد نياز خود زوش مناسبي را انتخاب نمايد و در اين زمينه مي تواند از كتابهاي مختلف پرورش ملكه كمك بگيرد. مسئله مهم در اينجا آن است كه لارو مورد استفاده از كلني هاي انتخاب شده برداشته شود.
ساده ترين راه آن است كه يك رديف سلول از شان حاوي تخم و لارو ازكلني مادري را بريده و به قسمت پايين شان يك كندوي بدون ملكه نصب گردد. كلني بايد حد اقل سه روز قبل بدون ملكه گرديده و پس از آن تمام شاخون هاي ايجاد شده از بين برود. كلني اقدام به شاخون سازي از رديف سلولها خواهد كرد. پس از يكي دو روز شاخونها را يك در ميان با اولويت شاخونهاي بزرگتر حذف مي شوند. در اين صورت بايد دو روز قبل از تولد اولين ملكه با استفاده از قفس هاي مخصوص تولد ملكه هر كدام از شاخونها را در يك قفس قرار داد تا در صورت تولد ملكه ها به همديگر آسيبي نرسانند.
4- جفتگيري ملكه ها :
هر كدام از شاخونهاي رسيده را يك الي دو روز قبل از تول مي توان در روي شان يك كندوچه جفتگيري نصب كرد تا پس از متولد شدن پرواز جفتگيري انجام داده و شروع به تخم ريزي نمايد. يا اينكه مي توان منتظر تولد ملكه ها ي باكره شده و پس از تولد با استفاده از يكي از روشهاي معرفي نسبت به معرفي آنها به كندوهاي جفتگيري اقدام كرد.
محل ايستگاه جفتگيري بايد حداقل 5 كيلومتر از زنبورستان اصلي و ساير زنبورستانها فاصله داشته باشد. البته ايزولاسيون دقيق اهميت زيادي در موفقيت برنامه دارد. اما اگر قادر به رعايت آن نبوديم مي توانيم با اتخاذ تدابيري ايستگاه جفتگيري را در كنار زنبورستان اصلي برقرار نمائيم. از جمله اينكه به هر نحو ممكن از توليد زنبوران نر در كلني هاي حساس به كنه جلوگيري نمائيم. يا اينكه در هنكام جفتگيري ملكه با گذاشتن دريچه پرواز مخصوص در مقابل كندوها از پرواز نرهاي كلني هاي حساس به كنه جلوگيري نمائيم. در داخل كلني هاي مقاوم به كنه يك الي دو شان نر جهت تخم ريزي و پرورش نر از آنها قرار دهيم.
5- معرفي ملكه به كلني هاي زنبورستان :
در ابتدا بايد ملكه كلني ها را از بين برد. بعد از سه روز تمام شاخونهاي ايجاد شده را خراب كرد. سپس ملكه هاي جفتگيري كرده را كه از تخم ريزي آنها اطمينان حاصل شده است با استفاده از يكي از روشهاي معرفي ملكه(بسته به زمان و امكانات زنبورداري) به اين كلني ها داده مي شوند. البته قبل از معرفي در صورت امكان ملكه ها با استفاده از رنگ يا برچسب هاي مخصوص علامت گذاري مي شوند. به طور ساده مي توان ملكه را در داخل قفس هاي انفرادي ارسال ملكه قرار داده و در سوراخ انتهاي ياين قفس ها نبات قرار داده و در بين دو قاب در محل پرورش لارو كلني آويزان كرد تا زنبوران پس از خوردن نيات اقدام به آزاد سازي ملكه نمايند. چن روز پس از معرفي بايد كندو را باز ديد كرد تا از پذيرش ملكه اطمينان حاصل گردد.
6- نتيجه گيري :
به اين ترتيب ملاحظه مي شود كه ايجاد زنبوران مقاوم به كنه نسبتا آسان و دست يافتني است. اگر چه ممكن است در مورد زنبوران بعضي مناطق خاص نتيجه رضايتبخشي حاصل نشود. ولي اين كار ارزش امتحان كردنش را داشته و لا اقل كاري به جز رعايت اصول بيولوژيكي زنبورعسل انجام نشده است. در شرايط طبيعي نيز ساليان سال است كه زنبوران مقاوم به شرايط دشوار انتخاب و به ادامه نسل پرداخته اند و با اين روش به قدرت ادامه حيات آنها سرعت بخشيده مي شود. زنبورداران ممكن است در بعضي از قسمتهاي كار مانند پيوند و پرورش ملكه ممكن است با مشكل مواجه شوند ولي اين مشكل را مي توانند با همكاري با ساير زنبورداران منطقه خود كه تجربه و مهارت بيشتري دارند مرتفع نمايند. با تكرار عمليات ذكر شده در هر سال مي توان تمام يا قسمتي از كلني هاي زنبورستان را تعويض ملكه نموده و هر سال كلني هاي خود را انظر مقاومت به كنه بهبود بخشيد. و در نهايت كلني هايي به دست آورد كه بدون درمان يا با كمترين درمان عليه كنه واروآ قدرت زنده ماني خود را حفظ كرده و حد اكثر توليد را نيز داشته باشند.
منابع مورد استفاده
1- علمي ، م. 1382. تاثير ميزان ذخيره گرده كلني ها روي بعضي رفتارهاي بهداشتي زنبور عسل عليه كنه واروآ. خلاصه مقالت پنجمين سمينار پژوهشي زنبور عسل كشور. ص
2- Erickson, E.H., L.H. Hines & A.H. Atmowidjojo, Producing Varroa-tolerant Honey Bees from Locally Adupted Stock: A Recipe. Carl Hayden Bee Research Center 2000E. Allen Road Tucson, AZ 85719
3- Laidlaw, H.H.Jr. & R.E.Jr. Page, Queen rearing and bee breeding. Wicwas Press, Cheshire, CN. 224pp. 1997.
فروشگاه لوازم زنبورداری جهانی واقع در شهرستان مرند استان آذربایجان شرقی یکی از مجهزترین فروشگاههای لوازم زنبورداری در منطقه شمال غرب کشور می باشد که در زمینه تولید و عرضه لوازم و تجهیزات و محصولات زنبوداری به صورت عمده و خرده فروشی با زنبوداران عزیز همکاری داشته و توانسته است با پشتکار و بروز رسانی مداوم و تهیه ملزومات زنبوداری درجه یک رضایت زنبوداران عزیز را فراهم آورد.
این فروشگاه توانسته است انواع لوازم زنبوداری تولید داخل و خارجی را برای اولین بار در سطح منطقه و کل ایران عرضه نموده و نمایندگی فروش اکثر تولید کنندگان داخلی را کسب نماید.
این فروشگاه جهت سهولت در خرید و تهیه ملزومات زنبوداری و بروز رسانی اطلاعات زنبوداران اقدام به راه اندازی کاملترین سایت زنبورعسل و فروشگاه لوازم زنبوداری نمموده است.
آدرس اینترنتی سایت زنبورعسل ایران
فروشگاه لوازم زنبوداری
آدرس :آذربایجان شرقی مرند فروشگاه لوازم زنبوداری جهانی 09144929484
سایت زنبور عسل ایران (لوازم زنبورداری جهانی) از سال 1388 با هدف ترویج و اشتراک گذاری مطالب زنبورداری توسط مدیر سایت مهندس امین جهانی از شهرستان مرند پایه گذاری گردید تا زنبورداران بتوانند در کنار هم از تجربیات یکدیگر استفاده نمایند . امید است با استفاده از مطالب ارائه شده در سایت گامی در جهت مدرنتر شدن صنعت زنبورداری برداشته باشیم.