نحل منفرد: موضوع ضعف عملکرد توده زنبور عسل موجود در ایران و اصلاح نژاد آن یکی از مشکلات اصلی و بحث های رایج زنبورداران ایرانی است. حل این مشکل جز با مدیریت ملی و اقدام مجدانه بخش دولتی امکان پذیر نیست. یکی از زنبورداران عزیز که مطالعات و آشنایی خوبی با موضوع اصلاح نژاد زنبورعسل دارد و دارای تحصیلات آکادمیک و سالها تجربه در این حوزه است ، نقطه نظرات و راهکارهایی را در قالب سرمقاله برای ما ارسال نموده اند که در اینجا منتشر می شود. بدیهی است با توجه به انتقاداتی که در این نوشته به بخش دولتی وارد شده است " نحل منفرد " آمادگی دارد در صورت ارسال جوابیه مراجع ذیصلاح آن را عیناً منتشر نماید.
نگرش و عملکرد دولت در پرورش و اصلاح نژاد زنبور عسل
ویژگی های خاص زنبورعسل در مقایسه با سایر موجودات از قبیل مشکل کنترل جفتگیری یا وجود اختلاف طبقه ای بین ماده ها (کارگر و ملکه) باعث بروز مشکلاتی در راه پیشرفت و بهبود اصلاح نژاد آن شده است. البته با تدابیر روشن و دقیق می توان به این مشکلات فائق آمد.
بعد از حدود 10 سال کار اصلاح نژاد روی زنبورعسل ایرانی حاصل کار در پژوهشی مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج آن تابستان سال 88 در مقاله ای با عنوان " ارزیابی صفات تولیدی و رفتاری کلنی های زنبور عسل اصلاح شده ایرانی Apis mellifera meda و مقایسه آن با کلنی های شاهد و نژاد کارنیولان Apis mellifera carnica در شرایط ایران" در مجله شماره 1 علوم و فنون زنبور عسل ایران منتشر شد.
در اين تحقيق براي تعیین پيشرفت ژنتیکی ملکه های تولیدی ، ملكه هاي اصلاح شده ايراني با ملكه هاي شاهد و نژاد كارنيولان در شرايط ايران مقایسه شده اند که خلاصه نتایج آن به شرح زیر است:
در طول بهار و تابستان 1387 صفات توليد عسل، بچه دهی، رفتار دفاعي و زمستان گذراني كلنی هاي زنبورعسل در شرايط يكسان مديريتي و محيطي مورد مطالعه قرارگرفته اند.
در مقايسه انجام شده از نظر توليد عسل كلنی هاي نژاد كارنيولان با توليد عسل بالاتر در گروه یک، و زنبورعسل اصلاح شده ايراني نيز بالاتر از كلنی هاي شاهد در گروه دوم قرار گرفتند و هر سه تيمار (گروه) اختلاف معني دار آماري داشتنند.
در ارزيابي رفتار دفاعي كلنی هاي نژاد كارنيولان و زنبوران اصلاح شده ی ايراني با رفتار دفاعي مطلوب تر و آرامش بيشتر در يك گروه و بالاتر از كلنی هاي شاهد قرار گرفتند.
مقايسه صفت زمستان گذراني نشان داد كه در کلنی هاي اصلاح شده ايراني و كلنی هاي شاهد با جمعيتي بالاتر و شرايطي مطلوبتر در گروهي برتر از نژاد كارنيولان قرار می گیرند .
از نظر صفت بچه دهي نيز كلنی هاي نژاد كارنيولان و اصلاح شده ايراني با شرايطي مطلوب تر در گروهي برتر از كلنی هاي شاهد قرار گرفتند.
یکی از مواردی که باید به آن اشاره کرد این است که در زمان مقایسه گروههای مختلف سعی می شود که گروه ها از نظر تکرار یکسان و برابر باشند که در این مقاله متاسفانه این کار انجام نشده (به این مورد در داخل متن مقاله اشاره شده است نه در چکیده) 20 کلنی برای شاهد و 20 کلنی برای نژاد اصلاح شده و تنها 10 کلنی برای کارنیولان در نظر گرفته شده که در نتیجه گیری آزمایش می تواند تأثیر گذار بوده و موجب قضاوت نادرست از عملکرد نژادها باشد.
شایان ذکر است در این مقایسه ، از نظرعسل دهی نژاد کارنیولان بالاتر از دو گروه دیگر قرار دارد، در مورد زمستان گذرانی نژاد اصلاح شده و شاهد در یک گروه قرار دارند یعنی نژاد اصلاح شده فرقی با شاهد( اصلاح نشده) ندارد، این در صورتی است که یکی از مشکلات و معضلات زنبوردارهای ایرانی زمستان گذرانی ضعیف کندوها است که بعد از 10 سال عملیات اصلاح نژاد هنوز متأسفانه تفاوت معنی داری بین گروه اصلاح شده با شاهد مشاهده نمی شود.
در مورد آرام بودن کلنی ها ، اشاره شده است نژاد اصلاح شده ایرانی با کارنیولان در یک گروه قرار دارد یعنی نه تنها نژاد اصلاح شده آرام شده بلکه تقریبا فاصله خودرا طبق جداول ارائه شده با آرام ترین نژاد دنیا به حداقل رسانده.
آیا واقعا می شود ادعا کرد نژاد اصلاح شده ایرانی از نظر آرام بودن هم طراز کارنیولان است؟ در مقاله شاید بشود نوشت اما در گزارشات زنبوردارانی که از این نژاد اصلاح شده استفاده کرده اند چنین چیزی مشاهده نمی شود.
از نظر بچه دهی نژاد اصلاح شده ایرانی با کارنیولان در یک گروه قرار گرفته اند و اختلاف آماری معنی داری بین دو گروه وجود ندارد، به طور کلی طبق این مقاله می توان این طور نتیجه گرفت که ما الآن به غیر از عسل دهی مشکل آنچنانی از نظر اصلاح نژاد نداریم، در صورتی که عملاً در تمام زمینه ها با نژاد فعلی مشکلاتمان کماکان ادامه دارد و متأسفانه چنین چیزی را مشاهده نمی کنیم و زنبوردارها از عملکرد نژاد موجود راضی نیستند.
می توان یکی از دلایل واردات غیر قانونی ملکه به کشور را عدم وجود نژاد مناسب و متناسب با نیازهای زنبور داران دانست و باید دولت برنامه منظم و کاربردی دقیقی جهت حل مشکل نژاد زنبور عسل داشته باشد.
چرا از ورود ملکه ی نژاد های برتر به کشور خود داری میکنیم؟
مسئولین برای پاسخ به این سؤال دو دلیل ارائه می دهند. 1- ورود بیماریهای مختلف 2- خارج از کنترل بودن نرهای زنبورعسل در هنگام جفتگیری که باعث اختلاط در نژاد و ازبین رفتن ذخایر ژنتیکی داخلی می شود.
متخصصین اصلاح نژاد در ایران دو دسته اند. دسته اول اعتقادشان بر این است که به دلیل تطبیقی که زنبور عسل در هر منطقه با شرایط اقلیمی پیدا می کند اگر روی نژاد بومی کار شود یعنی صفات بد آن را کاهش و صفات مثبتش را افزایش دهیم نژاد مناسب تری خواهیم داشت ، هم اکنون کارشناسان بخش دولتی کشور با این نظر موافق هستند.
دسته دوم معتقدند ما می توانیم مثل سایر موجودات نژادهای برتر زنبور عسل را وارد کشور کنیم.
دسته اول به سه دلیل با دسته دوم مخالفت می کنند : 1- مثل مصر نژاد خود را از دست می دهیم. 2- آفات و بیماریها وارد کشور می شود. 3- وابستگی به کشورهای دیگر پیدا می کنیم. این مطالب تماماً گفته ها و نظرات مسئولین بود که به آنها اشاره شد.
مسئله اول که مطرح شده، ورود بیماریها است. به نظر می رسد برای جلوگیری از ورود بیماری ها راه کار، جلوگیری از ورود ملکه نیست بلکه ورود ملکه به صورت کاملاً کنترل شده ، تحت نظارت و برنامه ریزی شده است.
زمانی مشکل بیماری ها مطرح می شود که ملکه به صورت فله ای وارد کشور شود. در برنامه های اصلاح نژاد هر ملکه ای را بدون مطالعه و بدون آگاهی کامل وارد کشور نمی کنند.
مسئله دوم خارج از کنترل بودن نرها است. حل این مشکل به برنامه ریزی دقیق اصلاح نژاد کشور وارد کننده باز بر می گردد ، سؤال این است آیا تمام کشورهای پیشرفته در صنعت زنبورداری الزاماً نژاد خودشان را داشته و اصلاح کرده اند یا از نژادهای دیگر هم کمک گرفته اند؟ خب پاسخ روشن است برای به دست آوردن یک دسته از ژنهای مورد نظر که بتواند نیازهای زنبوردار را با اهدف مشخص تأمین کند ما نیاز به استفاده از ژنهای دیگر داریم ، نژادهای برتر دنیا فقط با کاهش معایب شان به برتری نرسیده اند بلکه از نژادهای دیگر در بهبود و افزایش پتانسل ژنتیکی کمک گرفته شده و طی تکرارهای مکرر به یک ژن مطلوب رسیده اند.
مورد بعدی که خیلی در محافل گفته می شود اتفاقی است که در کشور مصر افتاده است و این کشور با واردات بی رویه ملکه نژاد بومی خود را به طور کامل از دست داده است، خب جواب این مسئله هم روشن است. ما نباید انتظار داشته باشیم که با واردات فله ای ملکه بتوانیم به نتیجه ای برسیم . ورود ملکه باید به صورت مطالعه شده انجام گیرد و از صاحب نظران این رشته برای کنترل دقیق آن کمک گرفته شود.
مشکل مطرح شده بعدی وابستگی به کشورهای بیگانه است. باید گفت هدف ما وارد کردن ملکه هیبرید نیست که بخواهیم هر ساله به کشورهای بیگانه نیاز داشته باشیم بلکه هدفمان اصلاح نژاد و رسیدن به یک ژنتیک دلخواه است که در این میان از نژادهای دیگر کمک گرفته می شود. این مهم به نگهداری لاینهای مختلف وارد شده و مطالعه و بررسی دقیق آنها طی سالهای متوالی نیاز دارد، اگر ما این طور تصور کنیم که به کشورهای بیگانه وابسته می شویم حتماً قبل از آن به این نتیجه رسیده ایم که هدفمان از واردات ملکه اصلاح نژاد نیست، چرا که معنی اصلاح نژاد وابستگی به کشورهای بیگانه نیست.
در اینجا سؤالاتی را در مورد اصلاح نژاد و پرورش زنبورعسل مطرح کرده ایم که امیدواریم مسئولین جهاد کشاورزی و محققین موسسات تحقیقاتی دولتی پاسخ معقول و منطقی برایشان داشته باشند:
1- تا کنون 9 شماره از مجله علوم و فنون زنبور عسل منتشر و به چاپ رسیده است. اگر محتوای این 9 مجله را بررسی کنیم متأسفانه از نظر علمی و عملی نوشته ها و مقالات موجود در مورد زنبور عسل بسیار ضعیف بوده چرا که محور اصلی اکثر مقالات چاپ شده در مورد، سخنرانی ها ، کاربرد فراورده های زنبور عسل ، فواید عسل و.... است . حال سؤال این است که هدف از انتشار مجله سخنرانی کردن است یا آگاهی دادن فنون روز زنبورداری به زنبورداران ؟
2- ما چه تعداد کتابهای پرمحتوا در زمینه زنبورداری داریم؟ شاید یکی دو تا که میشود به کتاب دکتر شهرستانی و دکتر عبادی در این باره اشاره کرد بقیه کتابها، متأسفانه اکثرا از غنای علمی و عملی کافی برخوردار نیستند، آیا در زمینه افزایش اطلاعات زنبورداران دولت در بخش چاپ کتابهای پرمحتوا برنامه ای دارد؟ در زمینه ژنتیک و اصلاح نژاد زنبورعسل چطور؟ ما یک کتاب مرجع هم در این مورد در اختیار نداریم، یکی دوتایی هم که هست که به بطور مثال " اصول اصلاح نژاد زنبورعسل " آقای بصیری و مستاجران که به صورت پراکنده مسائلی را بیان کرده اند و نمی توان به عنوان منبع و مرجع معتبر آنهارادر نظر گرفت.
3- در زمینه روشهای عملی و کاربردی استخراج ژل رویال و زهر زنبورعسل آیا واقعاً در بخش دولتی افراد متخصصی را در اختیار داریم ؟ سخن گفتن در مورد فراورده ها یک بحث و استخراج و تولید آن بحث دیگر و بازاریابی محصولات تولیدی بحثی دیگر است. آیا دولت در این حوزه ها برنامه ای دارد؟ آیا به مسئولینی که ادعاهای آنچنانی هم دارند، افراد شخصی باید تولید ژل رویال را آموزش دهند؟ سالانه همایش های مختلفی در زمینه زنبور عسل در کشورهای مختلف انجام می شود که مسئولین ما در آنها حضور دارند حاصل دستاوردهای این همایشهای بین المللی چه چیز بوده است؟
4- آیا هدف از نوشتن مقاله پرکردن شماره 10 ، 11 و ....مجله است؟
5- تا به حال چند مقاله با موضوع مقایسه نژاد ایرانی با سایر نژادهای برتر منتشر شده که بتوان قضاوت صحیح از عملکرد نژادها داشت؟ چرا این چنین پافشاری بی اساسی جهت حفظ چیزی که اسمش را نژاد گذاشته ایم دارند؟
6- اگر می شود با کنترل توأم با احتیاط و آزمایش دقیق نژاد جدیدی جهت به کار گیری آن در امر اصلاح استفاده کرد ، چرا در این خصوص اقدام نمی شود؟
7- اگر ده سال اصلاح نژاد در کشور پیگیری شده، محل دقیق منطقه ایزوله ای که یکی از لازمه های اصلاح نژاد است کجاست؟ آیا با بردن کندو به صحرا و افزایش نرهای کندوهای مشخص و دادن ملکه به همسایه ها به امید اینکه داریم اصلاح نژاد می کنیم می توانیم به نتیجه صحیح برسیم؟
8- آیا نژاد موجود واقعاً کارایی و پتانسیل ژنتیکی لازم جهت جوابگو بودن به یک زنبورداری صنعتی را دارد؟ آیا روش کار و سیستم مدیریت و پرورش و اصلاح نژاد اشتباه بوده یا نژاد موجود کارایی لازم را جهت افزایش راندمان تولید ندارد یا تمام موارد؟ آیا مسئولین با مدیریت صحیح زنبورداری آشنا هستند؟
زنبورداری صنعتی به کارگیری روش های مکانیزه و نوین در زنبورداری جهت کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری است. آیا بخش دولتی توانسته روش های نوین در این حوزه را در اختیار زنبورداران قرار دهد؟ بخش دولتی چه حمایتی از بخش خصوصی در زمینه ارتقاء اطلاعات در این زمینه کرده است؟
نقش دولت در زنبورداری
متأسفانه در دهه های اخیر حمایت مناسبی از صنعت زنبورداری انجام نگرفته است. دلیل آن می تواند نگرش اشتباه مدیران کلان کشور و تصمیم گیرندگان مرتبط با آنان باشد که به زنبور به عنوان یک حشره تولیدی - اقتصادی نگاه نمی کنند.
این عدم حمایت باعث رکود شدید در این بخش شده و دلسردی زنبورداران را به همراه داشته است. امروزه زنبوری برای یک منطقه قابل توصیه است که بهترین نتایج اقتصادی را در آن منطقه داشته باشد نه اینکه بر اساس ملاحظاتی از قبیل رسومات ، منشأ بومی، رنگ یا شکل از آن استفاده شود. اگر از یک نژاد خارجی بعد از آزمون دقیق جهت افزایش راندمان و اهداف خاص بتوان کمک گرفت دلیلی برای عدم این کار وجود ندارد، این چیزی است که در برخی از کشور ها اتفاق افتاده است، مثلاً پایه ملکه های اصلاح شده در کشور چین جهت تولید ژل رویال نژاد لگوستیکای ایتالیا بوده است ولی از آن جهت هدف مشخص کمک گرفته شده است. این به این معنی نیست که الآن ملکه های موجود در چین لگوستیکا هستند ، خیر بلکه از غنای ژنتیکی آن جهت اهداف خاص کمک گرفته شده، آیا چین با وارد کردن لگوستیکا نژاد خود را از دست داده است؟ خیر چرا که چندین مؤسسه ودانشگاه در چین به طور مرتب در جریان روند برنامه اصلاح نژادی با اهداف مشخص مشغول به فعالیت هستند، به طور مثال از سال 1980 در آزمایشگاه پرورش زنبورعسل در کالج علوم دامی دانشگاه ژیجیانگ جهت بهبود روشهایی که منجر به افزایش تولید ژل رویال شود کار و تحقیقات آغاز شده و بیشتر تحقیقاتشان بر مبنای آزمایش و تجربه بوده است.
ما موسسه تحقیقاتی موثری که به صورت جدی پیگیر مسئله اصلاح نژاد زنبور عسل در کشورمان باشد نداریم. اکتفا کردن به اینکه بهترین نژاد همانی است که در آن منطقه تطبیق پیدا کرده ما را به جایی نخواهد رساند. متأسفانه دولت نه تنها حمایتی از زنبوردار در هیچ یک از بخشهای اصلی مرتبط با زنبورداری انجام نداده بلکه به دلیل نبودن افراد متخصص کافی در بخش دولتی که تصمیم گیرنده نهایی و اصلی است ، در این حوزه پس رفت هم داشته ایم.
راهکارها:
در صنعت پرورش زنبور عسل مشکلات ما فقط در بخش اصلاح نژاد نیست اما در اینجا به طور خلاصه به چند راهکار اشاره می شود:
1- اولین قدم در اصلاح نژاد داشتن منطقه ایزوله است ، اصلاح نژاد بدون منطقه ایزوله بی معنی است، پس قبل از هر چیز ما باید به فکر ایجاد چنین منطقه ای باشیم و این امر با همکاری و برنامه ریزی دقیق دولت امکان پذیر است.
2- تکنیک تلقیح مصنوعی روند اصلاح نژاد مارا تسریع می کند و می توان در بخشی از فرایند اصلاح نژاد از آن استفاده کرد، دوستان اشتباه برداشت نکنند تلقیح مصنوعی به معنی اصلاح نژاد نیست در واقع تکنیکی است که ما را در رسیدن سریع به نتیجه کمک خواهد کرد.
3- تربیت متخصصینی که غنای علمی و توان انجام این کار را داشته باشند. ما در کشور صرفاً به افراد دارای مدرک تئوری که تعدادشان هم کم نیست نیاز نداریم بلکه به کارشناسانی که واقعاً زمان خود را مشتاقانه صرف زنبورعسل کنند و توان ماندن در کنار زنبورها در شرایط سخت را داشته باشند نیاز مندیم. آقای " برادر آدام " که برای همه نامی آشناست صرفاً یک کشیش بوده که دو کتاب عالی در مورد زنبور عسل و اصلاح نژاد نوشته است. ما به چنین افرادی نیازمندیم . می توان گفت ما افراد زنبور شناس اینچنینی در کشور بسیار کم داریم و آنهایی که چیزی می دانند به صورت انفرادی کار می کنند. البته بخش دولتی باید از پتانسیل این گونه افراد استفاده کند.
4- نژاد فعلی موجود در ایران از پتانسل ژنتیکی که نیاز زنبوردار را فراهم کند برخوردار نیست، لذا به نظر می رسد جهت ارتقاء پتانسل ژنتیکی نژاد موجود از نژادهای دیگر نیز استفاده کرد.
5- دولت باید کمک های مالی خود را در اختیار افراد مورد قبول ، مشتاق و متخصص در این امر که در بخش خصوصی اقدام به اصلاح نژاد یا تولید ملکه می کنند قرار دهد البته منظور وابستگان به مسئولین دولتی نیستند.
6- بکارگیری متخصصین علم ژنتیک که واقعاً از روند کار اطلاع داشته، و سابقه کار عملی داشته باشند.
7- در سمینارها به جای پرداختن به سخنرانیهای بی محتوا و ساعت پر کن صاحبان مدارک آکادمیک یا مسئولین دولتی ، از کسانی که حرف و تجربه ای برای ارائه دارند استفاده شود. دولت می تواند حتی از کارشناسان خارجی هم در این امر بهره گیرد.
اعطاء جایزه خوارزمی به پرفسور J. Woyke ( از بزرگان اصلاح نژاد ) که در سال 2002 به تهران آمده بودن
8- ما به افراد کاردان و با انگیزه نیازمندیم صرف بیان تئوری های به ظاهر علمی که در عمل کاربردی ندارند دردی را دوا نمی کند.
9- سالهاست اتحادیه های زنبورداری در خواب هستند. بخشی از مشکل را خود زنبوردارن با انتخاب ناصحیح اعضاء هیئت مدیره اتحادیه ها به وجود آورده اند، از تمام زنبوردارن خواهش می کنیم در انتخاب اعضاء دقت کنند، نگذارند صرف اینکه کسی 1000 کندو دارد بیاید و رئیس هیئت مدیره شود. چنین شخصی وقتی ندارد که به کار اتحادیه برسد. ملاک انتخاب اعضاء را بالا بودن تعداد کندو و فامیل و آشنا بودن قرار ندهید بلکه لازمه ی چنین کاری دانش ، پویایی ، انگیزه و استقلال فکری است.
10- هرکس بتواند برای کمک به این صنعت یک گام کوچک بردارد باید دست او را به گرمی فشرد و از وی استقبال کرد، با سنگ انداختن جلوی او، کاری از پیش نخواهیم برد.
با سپاس
نام نویسنده نزد " نحل منفرد " محفوظ است.
فروشگاه لوازم زنبورداری جهانی واقع در شهرستان مرند استان آذربایجان شرقی یکی از مجهزترین فروشگاههای لوازم زنبورداری در منطقه شمال غرب کشور می باشد که در زمینه تولید و عرضه لوازم و تجهیزات و محصولات زنبوداری به صورت عمده و خرده فروشی با زنبوداران عزیز همکاری داشته و توانسته است با پشتکار و بروز رسانی مداوم و تهیه ملزومات زنبوداری درجه یک رضایت زنبوداران عزیز را فراهم آورد.
این فروشگاه توانسته است انواع لوازم زنبوداری تولید داخل و خارجی را برای اولین بار در سطح منطقه و کل ایران عرضه نموده و نمایندگی فروش اکثر تولید کنندگان داخلی را کسب نماید.
این فروشگاه جهت سهولت در خرید و تهیه ملزومات زنبوداری و بروز رسانی اطلاعات زنبوداران اقدام به راه اندازی کاملترین سایت زنبورعسل و فروشگاه لوازم زنبوداری نمموده است.
آدرس اینترنتی سایت زنبورعسل ایران
فروشگاه لوازم زنبوداری
آدرس :آذربایجان شرقی مرند فروشگاه لوازم زنبوداری جهانی 09144929484
سایت زنبور عسل ایران (لوازم زنبورداری جهانی) از سال 1388 با هدف ترویج و اشتراک گذاری مطالب زنبورداری توسط مدیر سایت مهندس امین جهانی از شهرستان مرند پایه گذاری گردید تا زنبورداران بتوانند در کنار هم از تجربیات یکدیگر استفاده نمایند . امید است با استفاده از مطالب ارائه شده در سایت گامی در جهت مدرنتر شدن صنعت زنبورداری برداشته باشیم.