زهر زنبور عسل، مايعي است شفاف كه داراي بوي تند مشابه عسل و طعم آن بسار تلخ است. به آساني در آب و اسيد حل شده ولي در الكل حل نمي‌شود. زهر خشك به رنگ زرد كم‌رنگ بوده و...
زهر زنبور عسل:
زهر زنبور عسل، مايعي است شفاف كه داراي بوي تند مشابه عسل و طعم آن بسار تلخ است. به آساني در آب و اسيد حل شده ولي در الكل حل نمي‌شود. زهر خشك به رنگ زرد كم‌رنگ بوده و در مجاورت هوا سريع خشك مي‌شود. زهر زنبور عسل در برابر حرارت مقاوم بوده به طوري كه مي‌توان آن را به مدت ده روز تا 100 درجه سانتيگراد حرارت داد بدون آن كه تغيير محسوسي در خواص آن پديد آيد، البته مواد فرار آن طي جمع‌آوري و خشك شدن از بين مي‌رود(1-10).
[CENTER]
شكل شماره1-10:نمونه زهر حشك شده زنبورعسل[/CENTER]
مهمترين تركيبات زهر زنبور عسل عبارتند از: آب 88 درصد، پروتئين‌ها و پپتيدهاي مختلف مي‌باشد. زهر خشك زنبور داراي 10 درصد پروتئين، 60 درصد پپتيدهاي مختلف و 30 درصد ساير اجزاي خشك و مولكولهاي كم وزن تشكيل مي‌دهند.
مهمترين عوامل مؤثر بر توليد زهر توسط زنبوران كارگر عبارتند از:
الف) نژاد زنبور عسل
ب) سن زنبوران كارگر
ج) فصل زهرگيري
1-10- استحصال زهر زنبور عسل:
1-1-10-روشهاي اوليه استحصال زهر زنبور عسل:
1ـ هموژنيزه كردن دستگاه زهر:
اين روش يكي از ابتدايي‌ترين روشهاي استحصال زهر زنبور عسل مي‌باشد. در اين روش دستگاه زهر زنبور عسل را خارج و با هموژنيزه كردن كامل دستگاه زهر و به دست آوردن عصاره آن و يا با برداشتن كيسه زهر و سپس با هموژنيزه كردن آن و كشيدن زهر، عمل استحصال زهر انجام مي‌گيرد. زهر به دست آمده از نظر تجاري غير قابل استفاده و از لحاظ كيفي هم ناخالص است.
ـ استحصال زهر با استفاده از كاغذهاي جاذب:
در اين روش كه براي اولين بار در سال 1930 در آلمان انجام گرفت در اين زمان تعدادي كارگر با پوشيدن لباس مخصوص در جلوي كندو مي‌نشستند و تك‌تك زنبورها را با پنس مي‌گرفتند، زنبورها تحت فشار به يك كاغذ جاذب نيش مي‌زدند، سپس در آزمايشگاه زهر را از كاغذ جاذب جدا مي‌كردند در اين روش توليد زهر به اندازه كافي نبود.
2-1-10-جمع‌آوري زهر زنبور عسل بادستگاههاي شوك الكتريكي:
شوك الكتريكي با استفاده از صفحه نايلوني و شيشه:
در اين روش از شوك الكتريكي براي تحريك زنبورها براي نيش زدن استفاده مي‌شود. اين دستگاهها عموماً شامل يك قاب چوبي بوده كه سيم‌هاي مسي يا استيل به قطر 3ـ2 ميلي‌متر به فاصله 7ـ6 ميلي‌متر روي آن كشيده شده است. در زير سيمها يك صفحه نازك پلاسيتكي (سلفوني) قرار داشته و در زير نايلون يك صفحه شيشه‌اي گذاشته مي‌شود.
سيمها به صورت يك در ميان و با برق ولتاژ 30ـ25 ولت و فركانس KHZ 1 باردار مي‌شوند پس از هر 3 ثانيه شوك دادن توسط يك تايمر به مدت 4 ثانيه جريان برق قطع مي‌گردد. مدت زمان زهرگيري 5 دقيقه بوده كه زنبورها در اين مدت در اثر شوك نيش خود را در داخل لايه نايلوني يا پلاستيكي فرو برده كه پس از گذشتن از آن زهر روي صفحه شيشه‌اي زير آن باقي مي‌ماند(شكل2-10).
[CENTER]
شكل 2-10:نمونه صفحه دستگاه زهر گير با شيشه وسلفون در زير آن[/CENTER]
پس از اتمام زمان زهرگيري با جدا كردن صفحه پلاستيكي زهر روي شيشه خشك و با يك تيغ تيز تراشيده مي‌شود. زهر به دست آمده به مقدار خيلي كم آلودگي خواهد داشت. در اين روش حدود 2 گرم زهر از 20 كلني زنبور عسل در مدت 2 ساعت به دست مي‌آيد(شكل3-10).
[CENTER]
[/CENTER]ج) روشهاي جديد جمع‌آوري زهر زنبور عسل:ـ جمع‌آوري زهر با دستگاه مراز:
مؤسسه Champlain Valley a Piary يكي از مراكز مهم فراهم‌كننده زهر در شمال آمريكا است. دستگاهي كه در اين مركز براي استحصال زهر زنبور عسل استفاده مي‌شود شامل يك صفحه جمع‌آوري‌كننده است كه خود از يك صفحه شيشه‌اي، يك صفحه از جنس لاتكس، يك صفحه لاستيكي غشايي و يك صفحه پلاستيكي با آب مقطر در بين آنها ساخته شده است. براي ايجاد شوك الكتريكي هم از سيم‌هاي مسي يا استيل داخل يك قاب چوبي كشيده شده و بالاي شيشه قرار دارد استفاده مي‌شد. سيمها با باتري 12 ولت تغذيه مي‌شدند قاب معمولاً در جلوي كندو و يا داخل اتاقك كندو نصب مي‌شد. وقتي زنبورها تحريك مي‌شدند نيش خود را داخل صفحه پلاستيكي فرو مي‌بردند (در نتيجه نيش خود را از دست داده و مي‌مردند) و زهر آنها داخل آب مقطر باقي مي‌ماند. براي خشك كردن زهر دي‌هيدراته شده، آن را در داخل سيني در اتاقي كه جريان هوا در آن برقرار بود قرار داده، نزديك آن هم يك ظرف كلريد كلسيم براي جذب رطوبت قرار مي‌دادند. عمل خشك شدن در مدت 15ـ10 ساعت در دماي اتاق انجام مي‌شد.
2ـ جمع‌آوري زهربا دستگاه سيميكس:
يكي از مراكز مهم جمع‌آوري زهر زنبور عسل كه در كانادا استقرار دارد Apitronic Services مي‌باشد. در طول سالهاي 92ـ1991 مطالعه براي بهبود روشهاي قبلي جمع‌آوري زهر با استفاده از مطالعه روي 36 دستگاه انحصاري جمع‌آوري زهر از 3 قاره جهان بود. در اين روش از حداقل ولتاژي كه نياز بود تا زنبور نيش بزند و پوشش محافظ مناسب‌تر كه صفحه جمع‌كننده را بپوشاند، استفاده مي‌شد. هدف اين مؤسسه ساختن دستگاهي بود كه پارامترهاي فني آن در حد مناسب باشد و توسط منابع علمي هم تاييد شود. يعني جمع‌آوري زهر براي زنبورها مضر نباشد و زهر جمع‌آوري شده هم بالاترين كيفيت را داشته باشد.
از نظر بي‌خطري، يك سيستم سازگار نبايد بيش از 15ـ5 زنبور را در طول 30 دقيقه جمع‌آوري زهر بكشد. در اين روش از يك قاب چوبي با سيم‌هايي كه بين آن كشيده شده بود و در زير آن از يك صفحه شيشه‌اي كه توسط صفحه با ماده مخصوص محافظت مي‌شد، استفاده گرديد, اين روش ظرفيت جمع‌آوري زهر از 40ـ1 كندو را به طور همزمان دارد. پس از برداشتن در كندوها دستگاه جمع‌كننده به صورت وارونه در بالاي قابهاي هر كندو قرار مي‌گيرد. قابهاي جمع‌كننده با سيم‌هايي به يكديگر و همگي به يك دستگاه تغديه‌كننده وصل هستند. زمان جمع‌آوري زهر 30 دقيقه است، در طول اين مدت دستگاه به طور خودكار عمل كرده و جريان را براي سيمها فراهم مي‌كرد. وقتي زنبورها دو سيم را همزمان لمس مي‌كنند جريان برقرار مي‌شود و زنبور شوك الكتريكي را دريافت كرده، نيش مي زند و زهر از روي شيشه باقي مي‌ماند در اثر آزاد شدن فرومون اعلام خطر، زنبورهاي بيشتري براي نيش زدن تحريك مي‌شوند. بعد از عمل زهرگيري كه به مدت 10 دقيقه گذاشته خواهند شد تا زنبورها به كلني خود برگردند سپس قابها را در جعبه‌هاي ذخيره‌كننده مي‌گذارند. با اين روش از 125ـ100 كلني در مدت 8 ساعت اگر كلني‌هاي زنبور عسل در محلي با فاصله 15 مايل باشند زهر جمع‌آوري مي‌شود. به طور متوسط 8/6 زنبور در هر كلني در هر بار جمع‌آوري زهر مي‌مردند.
در سالهاي اخير اين مؤسسه نسل جديدي از دستگاهها را كه توسط ميكروپروسسورها كنترل مي‌شوند، توليد كرده است. در اين دستگاهها از 12 ميكروپروسسور كه كيفيت زهر را كنترل مي‌كنند، استفاده شده است.
اين دستگاه كه توسط دو محقق برزيلي ساخته شده است از يك جعبه كوچك چوبي با ديواره و درپوش اكريليكي استفاده شده است. در اين دستگاه مي‌توان رفتار تهاجمي زنبورها را مشاهده كرد چون زنبورها در داخل دستگاه قابل رؤيت مي‌باشند. در اين روش از جريان الكتريكي براي شوك به زنبورها مشابه كار نبتون و همكاران استفاده شده است كه شامل سيم‌هاي موازي با فاصله 5 ميلي‌متر از هم در ديواره دستگاه مي‌باشد و با يك جريان متناوب 10 ولتي تغذيه مي‌شوند سيم‌هاي موازي در كف اتاقك نيز كشيده شده‌اند و در زير آنها صفحه جمع‌كننده زهر قرار دارد. دستگاه در جلوي كندو نصب شده و زنبورها در اتاقك محصور هستند و زهر بدون خطر زنبور گزيدگي براي كارگر يا تكنسين جمع‌آوري مي‌شود. در اين شيوه زهر در طول صبح و بعد از ظهر هر با به مدت 1 ساعت استحصال مي‌شود. مقدار زهر به دست آمده تقريباً 3 ميلي‌گرم از هر كندو در روز مي‌باشد. علاوه بر اين وقتي از اين روش استفاده مي‌شود هيچ تغييري در رفتار كلني‌هاي زنبور عسل حتي در ساعات گرم روز مشاهده نمي‌شود. زنبورهاي چراكننده كه به كندو برميگردند در اطراف مدخل كندو يا روي دستگاه قدم مي‌زنند وقتي درپوش دستگاه برداشته مي‌شود زنبورهاي چراكننده به داخل كندو برميگردند. با اين روش توليد زهر بعد از 3 روز زهرگيري كاهش مي‌يابد كه به علت يادگيري و سازش زنبورها با دستگاه است، يعني وقتي دستگاه شروع به كار مي‌كند حتي قبل از اين كه جريان الكتريسيته در آن جريان پيدا كند زنبورها از نزديك شدن به در كندو دوري مي‌كنند. براي رفع اين نقص از يك گلوله چرمي سياه در حال ارتعاش در داخل اتاقك استفاده مي‌شود كه رفتار نيش زدن را در زنبور تحريك مي‌كند.
[CENTER]
[/CENTER]جمع‌آوري با دستگاه زهر ري‌بك و همكاران:آزمايشات براي ساخت اين دستگاه بين سالهاي 94ـ1989 در لهستان انجام گرفت. دستگاه ساخته شده عبارت از يك شوك‌دهنده الكتريكي و 2 قاب جمع‌آوري زهر مي‌باشد. در بين قابهاي جمع‌آوري زهر سيم‌هايي از جنس استيل با فاصله 5 ميلي‌متر كشيده شده بود. فاصله سيمها و شيشه جمع‌آوري زهر 2 ميلي‌متر بود. شوك‌دهنده الكتريكي با پرامترهاي مختلفي از لحاظ ولتاژ فركانس و طول مدت شوك دادن مورد استفاده قرار گرفت. پس از آزمايشات اپتيمم ، پارامترهاي مورد استفاده در دستگاه به شرح زير تعيين گرديد:
فركانس KHZ1، ولتاژ 5 ولت، شوك يك ثانيه با 2 ثانيه استراحت در مدت زمان 1 ساعت قبل از اين كه زنبورها بيرون بروند به مدت 2 ساعت در زمان فعاليت زنبور از مزاياي اين دستگاه سهولت ساخت و استفاده آن در زنبورداريها براي استحصال زهر است.
-استحصال زهر با دستگاه كاوياني:
اولين دستگاه جمع‌آوري زهر در ايران توسط بهنام كاوياني وحيد با همكاري اسماعيل قربان‌نيا ساخته شده است. دستگاه زهرگير زنبور عسل بنا به ادعاي سازندگان آن از يك كندو با جمعيت متوسط در مدت زمان 5 دقيقه شوك الكتريكي قادر به استحصال 250 ميلي‌گرم زهر خشك از هر كلني زنبور عسل مي‌باشد. اين دستگاه در مقايسه با دستگاههاي همسان 5 برابر بيشتر زهر توليد مي‌كند و با برق شهر و باتري اتومبيل قابل استفاده است و در ضمن از 20 كندو به طور همزمان قادر به جمع‌آوري زهر است. اين دستگاه در حال حاضر به ثبت علمي سازمان پژوهشهاي علمي صنعتي ايران رسيده و همچنين با شماره 24862 به ثبت اختراع نيز درآمده است.
استحصال زهر با دستگاه ساخت مؤسسه تحقيقات علوم دامي كشور:
در سال 1373 در مؤسسه تحقيقات علوم دامي كشور دستگاهي براي استحصال زهر زنبور عسل ساخته شد. نمونه اوليه اين دستگاه توسط كامران فخيم‌زاده ساخته شده بود از يك قفس به ابعاد cm 35*35*25 تشكيل شده بود و توسط آن فقط از يك كندو زهر گرفته مي‌شد. دستگاه جديد شامل يك مخزن بزرگ است كه ميتواند چند كيلو زنبور را داخل خود جاي دهد. دستگاه از يك قفس به ابعاد cm 42*50*58 از چوب ساخته شده كه ديوارها و كف آن توسط يك سري مفتول مسي با فواصل 63/3 ميلي‌متر احاطه شده است. قطعه زيري دستگاه قابل برداشتن مي‌باشد. درپوش دستگاه با يك لاستيك توري mm 5/1 پوشيده شده كه سيم‌كشي نشده است. وقتي زنبورها روي در قرار مي‌گيرند به آهستگي به آنها ضربه زده مي‌شود تا به پايين بيفتند. محل استراحتي براي زنبورها به صورت يك ميله قابل برداشت عمودي در مركز دستگاه تعبيه شده كه با شيريني زنبور (پودر شكر+ عسل) پوشيده مي‌شود. زنبورها بعد از اعمال شوك الكتريكي روي آن خوشه مي‌شوند.
در كف كندو و ديواره‌ها صفحات شيشه‌اي نصب شده كه روي اين صفحات ورق نازكي از سلفون غذا كشيده شده است. بين صفحه سلفون و شيشه فضايي لازم نيست زيرا نيش زنبور ميتواند از صفحه سلفوني عبور كند و زهر روي صفحه شيشه‌اي باقي بماند. استفاده از اين دستگاه باعث مي‌شود كه زنبور بتواند نيش بزند بدون اين كه خطري متوجه آن شود.
در اين روش ملكه‌ها هم علامت‌گذاري مي‌شوند و بين دو تا چهار قاب زنبور براي استحصال زهر بدون دستگاه ريخته مي‌شود. زنبورها از روي قابهاي كناري كه نزديك به بدنه بودند برداشته مي‌شوند. شانهاي پرورش نوزادان كه تعداد زيادي زنبورهاي جوان و پرستار و همچنين امكان وجود ملكه روي آنها مي‌باشد مورد استفاده قرار نمي‌گيرد. زنبورها از روي شانها به سرعت به داخل قفس تكانده شده و روي كف دستگاه قرار مي‌گيرند. اسپري كردن زنبورها با آب براي جلوگيري از پرواز آنها مورد نياز نيست زيرا باعث به وجود آمدن مقاومت الكتريكي بين پاهاي زنبور و سيمها و در نتيجه كاهش تماس مي‌شود. در جريان اين عمليات بايد توجه داشت كه زنبورها از قفس خارج نشوند و در معرض نور مستقيم آفتاب قرار نگيرند.
پس از انتقال زنبورها به درون دستگاه شوك الكتريكي 22 ولت به مدت 3 ثانيه با 7 ثانيه استراحت مجموعاً در مدت 5 دقيقه به زنبوران وارد مي‌شود. زنبوران پس از دريافت شو ك، زهر خود را بر روي صفحات شيشه‌اي مي‌ريزند. با اين دستگاه مي‌توان از چند كلني در يك زمان زهر گرفت.
به طور متوسط 21/0 گرم زهر از هر 8 كلني زنبور عسل در يك بار زهرگيري در آزمايشات مزرعه‌اي به دست آمد (g/colony 026/0) كيسه زهر زنبور عسل بعد از شوك الكتريكي آزمايش و ديده شد كه تقريباً عاري از زهر است.
دستگاه زهر گيري قابي :
بهترين دستگاه از نظر عملكرد دستگاه زهر گيري قابي است كه در مركز آموزش استان آذربايجان شرقي توسط اعتمادي و همكاران از مدرسان موسسه آموزش عالي علمي كاربردي در استان آذربايجان غربي ساخته شده است . اين دستگاه بسيار كارا بوده و هيچگونه شوكي به كلني ها وارد نكرده و براي محققان , مدرسان و زنبورداران بسيار مناسب است . بابرسيهاي بعمل آمده توسط شركت سازنده ا بهترين آلياژ جهت ساخت سيم ها ي شوك دهنده انتخاب گرديده اند (زهر زنبورعسل سيم هاي فلزي را فرسوده مي كند ).
منبع:عسل باربد
1-Mraz
2-Simics[/JUSTIFY]
